In discussies over maatschappelijke opgaven zien we een zorgwekkende trend: gesprekken verharden en polarisatie neemt toe. In plaats van samen te zoeken naar oplossingen, belanden deelnemers vaak in een strijd van verwijten over en weer. Of het nu gaat om duurzaamheid, woningbouw of sociaal beleid, het debat wordt steeds vaker gedomineerd door standpunten die lijnrecht tegenover elkaar staan. Hoe komt dat? En belangrijker: hoe kunnen we het doorbreken?
De psychologie achter verwijten en polarisatie
Verwijten zijn zelden een kwestie van enkel feiten. Ze ontstaan vaak uit onderliggende emoties en onvervulde behoeften. Verschillende psychologische theorieën helpen te verklaren waarom mensen geneigd zijn verwijtend te communiceren en hoe dit bijdraagt aan polarisatie.
1. Attributietheorie: de schuld bij de ander leggen
Volgens de attributietheorie (Heider, Weiner) hebben mensen de neiging om gedrag van anderen toe te schrijven aan hun intenties of persoonlijkheid, terwijl ze eigen gedrag eerder verklaren vanuit externe omstandigheden. Dit leidt tot misverstanden en escalatie. Een ambtenaar die een kritische inwoner tegenspreekt, kan gezien worden als arrogant of onwillig, terwijl diezelfde ambtenaar zichzelf misschien ervaart als zorgvuldig en gebonden aan regelgeving.
2. Cognitieve emotietheorieën: emoties als motor achter verwijten
Mensen reageren emotioneel op situaties die hun belangen, verlangens of waarden raken. Boosheid en frustratie ontstaan wanneer iemand zich niet gehoord of erkend voelt. Deze emoties zetten aan tot verwijtend gedrag, omdat degene de ander verantwoordelijk houdt voor de eigen frustratie. Dit verklaart waarom gesprekken over maatschappelijke thema’s zo snel verharden: beide partijen voelen zich miskend en reageren emotioneel, waardoor de inhoud van het gesprek ondersneeuwt.
3. De piramide van Maslow: de onvervulde behoefte achter het verwijt
Volgens Maslow’s theorie wordt menselijk gedrag grotendeels gedreven door fundamentele behoeften, zoals veiligheid, erkenning en verbondenheid. Wanneer iemand zich uitgesloten voelt in een discussie of het gevoel heeft dat zijn perspectief niet serieus wordt genomen, is de kans groot dat die persoon reageert met boosheid of een verwijt. Achter een uitspraak als “Jullie luisteren nooit naar ons!” schuilt bijvoorbeeld vaak de behoefte aan erkenning en betrokkenheid.
De oplossing: van verwijt naar behoefte
Als we constructiever willen samenwerken aan maatschappelijke opgaven, moeten we een andere manier van communiceren aanleren. De kern: stop met verwijten en onderzoek eerst welke behoefte eraan ten grondslag ligt.
1. Zelfreflectie: Wat maakt mij boos of gefrustreerd? En welke behoefte zit daarachter?
2. Uitspreken van de behoefte: In plaats van “Jij neemt ons niet serieus!” zeggen: “Ik heb behoefte aan erkenning en zou het waarderen als we samen kijken naar de impact van dit besluit op onze gemeenschap.”
3. Luisteren naar de behoefte van de ander: Door te vragen wat de ander nodig heeft, ontstaat wederzijds begrip en ruimte voor een echt gesprek.
En krijg je toch een verwijt? Reageer dan niet met een nieuw verwijt, maar probeer de achterliggende behoefte bij de ander te achterhalen.
Door deze benadering toe te passen, maken we gesprekken minder persoonlijk en emotioneel beladen. We verschuiven de focus van standpunten naar belangen en verlangens en creëren ruimte voor een oprecht gesprek en samenwerking. Dit is essentieel in een tijd waarin maatschappelijke opgaven complexer worden en we oplossingen alleen in samenwerking vinden.
Oh ja, aan het ombuigen van een verwijt in een behoefte kun je wellicht ook privé veel plezier beleven 😉
Verder lezen? Eerder verschenen in deze serie…
Dit artikel is het derde deel uit de serie over het voeren van betere gesprekken. Eerder verschenen: ‘Eerst begrijpen, dan begrepen worden’ (l𝘶𝘪𝘴𝘵𝘦𝘳𝘦𝘯 𝘢𝘭𝘴 𝘬𝘳𝘢𝘤𝘩𝘵 𝘪𝘯 𝘦𝘦𝘯 𝘵𝘪𝘫𝘥 𝘷𝘢𝘯 𝘴𝘤𝘩𝘦𝘳𝘱𝘦 𝘮𝘦𝘯𝘪𝘯𝘨𝘦𝘯) en ‘Reageren is vooruitzien‘ (de kracht van de pauze en bewuste reflectie).
